پرونده جنجالی ترین رویداد علمی کشور مربوط به تقبلهای علمی است. پرونده ای جنجالی که از سوی نشریه نیچر فاش و پس از آن با اظهانظر صاحبنظران زوایای جدیدی از آن گشوده شد تا جایی مسئولان کشور نیز متوجه تهدیدی جدی در جامعه علمی شدند.
پاییز سال گذشته نشریه نیچر که یک نشریه علمی معتبر در دنیا محسوب می شود در گزارشی به تقلبهای علمی پرداخت و دست مایه این گزارش نیز شناسایی آثار کپی برداری و تقلبهای علمی از سوی یک پایگاه اطلاعاتی با نام دژاوو یا Deja Vu بود اما نکته جالب توجه در این میان، اشاره نیچر به سهم بالای ایران در تقلبهای علمی بود.
نیچر آغاز کننده یک جنجال علمی
جنجال از این گزارش آغاز شد. نشریه نیچر در گزارش به مقاله یکی از پژوهشگران کشورمان که اکنون علاوه بر استادی دانشگاه تربیت مدرس یکی از اعضای شورای شهر تهران است، اشاره کرده و یادآور شده بود که مقاله وی از مصادیق تقلب علمی است.
در ادامه این گزارش تاکید شده بود محققان دانشگاه تگزاس با استفاده از امکانات نرم افزاری پایگاه دژاوو Deja Vu مدعی شده اند که بالغ بر ۸۵ درصد از مقاله ارائه شده از سوی این پژوهشگر متعلق به ۵ مقاله دیگر از سایر محققان بوده است که از هر یک بین ۵ تا ۳۰ درصد کپی برداری شده است.
این جنجال با پاسخ پژوهشگر مذکور به نشریه نیچر و همچنین نشریه ای که مقاله در آن به چاپ رسیده بود ادامه یافت تا اینکه نیچر نوشت: پژوهشگر ایرانی در پاسخی کتبی به Deja Vu به اشتباه خود اعتراف کرده است”.
از سوی دیگر محمد اسلامی سردبیر نشریه “آلرژی، آسم و ایمنولوژی” نیز در گفتگو با نیچر اعلام کرد مقاله این پژوهشگر ایرانی مورد پپگیرد قرار گرفته و این نشریه نیز توضیحی را در خصوص شفاف سازی سیاستهای آن درخصوص کپی برداری از آثار علمی و تحقیقاتی منتشر خواهد کرد.
اولین واکنش پس از این اتفاق مربوط به حسن قدسی پور – مدیر کل بررسی و ارزیابی پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بود که از برخورد با متقلبان علمی در دانشگاهها، مجلات علمی و پژوهشی خبر داده بود. وی با وجود این که تاکید کرد نباید کل تولیدات علمی را زیر سئوال نبریم، اضافه کرد: وزارت علوم در صورت آگاهی از هر نوع تقلب علمی با هیئت ژوری مجله برخورد می کند.
مدیر کل بررسی و ارزیابی پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خاطرنشان کرد: درباره پایان نامه های دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز هیئت ممتحن دقت لازم را در این زمینه انجام می دهند و در صورتی که دانشجویی اقدام به خطا یا تقلبی در زمینه پایان نامه شده باشد، توسط هیئت ممتحن رسیدگی می شود در غیر این صورت اگر گزارشی به ما برسد شدیدا با آن برخورد می کنیم و از دانشگاهی که با این موارد برخورد نکرده پاسخ می خواهیم.
اما این موضوع تنها تلنگری برای طرح موضوعی غم انگیز بود. پس از پیگیری ها مشخص شد که شاید نیچر دست روی نقطه ای گذاشته است که نه تنها یکی از دردهای اصلی جامعه علمی کشور است بلکه حتی مقالات داخل کشور هم از این نوع تقلب مصون نیستند.
مجتبایی: به من هم دستبرد زده اند
فتح الله مجتبایی – عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی با تاکید بر اینکه دزدیهای علمی فراوانی در کشور انجام می شود، یادآور شد: وقتی در یک جامعه انتقاد نباشد و کارها به دست کسانی که صاحب صلاحیت هستند سپرده نشود شاهد دزدیهای فراوان علمی می شویم. وقتی که مسئولان، امانت علمی نداشتند از این دزدیها می شود.
این استاد دانشگاه تهران در پاسخ به اینکه آیا از فرد متقلب شکایت کرده است یا خیر، گفت: خیر، من به چه کسی شکایت کنم. مرجع برای شکایت وجود دارد اما دو سه سال باید دنبال مرجع بروم. جز این که آدم به دست خودش اعصابش را خراب کند! چه کار می شود کرد، کاری نمی شود کرد.
وی درباره رنجی که جامعه علمی کشور از تقلبهای علمی می برد گفت: کسانی که جامعه علمی ایران را اداره می کنند خودشان اهل علم نیستند. این مشکلات به این آسانی ها حل نمی شود. از علوم دیگر خبر چندانی ندارم اما تقلبهای علمی در علوم انسانی زیاد است. تنها تقلب هم نیست.
دکتر علیرضا مرندی – وزیر اسبق بهداشت و نماینده مجلس شورای اسلامی معتقد است تاکنون برای برخورد با این افراد جدی نبوده ایم و اگر این روند ادامه پیدا کند آبرو و حیثیت علمی کشور خدشه دار می شود. وی اضافه کرد: این مسئله تا اندازه ای عادی شده است که حتی برخی مجلات علمی – پژوهشی نیز به آن بها نمی دهند و مقالات مشکل دار بازهم چاپ می شود. این مسئله زمانی مشکل ساز می شود که افرادی که از این راه برای فریب علمی استفاده می کنند از امتیازات ناشی از چاپ این مقالات در داخل و خارج از کشور هم بهره مند می شوند.
دکتر مرندی راهکار مبارزه با تقلبهای علمی را اخذ جریمه های سنگین از سوی افراد خاطی دانست و گفت: فرد خاطی باید با برخورد جدی دانشگاهها و وزارتخانه های بهداشت و علوم جریمه شود و تقلب علمی اش فاش شود.
خطر در کمین هویت علمی ایران
در این میان دکتر رضا منصوری – عضو هئیت علمی دانشگاه صنعتی شریف – با تاکید بر افشای سرقت علمی توسط انجمنهای علمی تاکید کرد: تقلبهای علمی در کشور هویت علمی ایران را در دنیا مخدوش می کنند و دانشگاهها و وزارت علوم باید در این زمینه تمهیدات لازم را بیندیشند.
وی نیز همچون دیگر همکاران خود معتقد است این اتفاق در سالهای اخیر به طور گسترده رواج یافته است و در ایران اولین مورد در سال ۱۳۷۱ گزارش شد که متعاقب آن انجمن فیزیک ایران با ایجاد کمیته علمی قضیه را پیگیری کرد. دکتر منصوری نقش انجمنهای علمی و متخصصان علمی را در این زمینه موثر دانست و تاکید کرد: امیدواریم انجمنهای علمی که سالها در زمینه های مختلف علمی فعالیت کردند با افشا کردن سرقتهای علمی جلوی این حرکت غیر علمی را بگیرند.
دانشگاه آزاد اسلامی نیز به عنوان یکی از مجموعه های آموزش عالی کشور در این باره واکنش نشان داد و معاون پژوهشی دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز در این باره به بازپس گیری اعتبارات هزینه شده در یک پژوهش به عنوان راهکاری برای مبارزه با این پدیده مذموم اشاره کرد.
کپی برداری علمی؛ بیماری مدرن قرن ۲۱
وی گفت: متاسفانه مانند بسیاری از بیماری های مدرن قرن ۲۱ مسئله کپی برداری از مقالات علمی نیز به نوعی بیماری بین المللی تبدیل شده که با توجه به پیشرفت تکنولوژی به بیشتر افراد سرایت کرده و به دزدی علمی تبدیل شده است. این موضوع مختص ایران نیست و در کشورهای غربی نیز حتی در ساده ترین مقالات این کشور دزدی علمی صورت می گیرد.
در این میان دکتر علی اکبری ساری – دبیر کمیسیون نشریات علوم پزشکی کشور از تلاش این کمیسیون برای تشکیل یک کارگروه ویژه برای تهیه پیش نویس پروتکل بازدارنده تقلب های علمی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خبر داد و گفت: آموزش به اعضای هیئت علمی، تدوین پروتکل راهنما و اجرای صحیح دستورالعملها می تواند از تعداد افراد کمی که به تقلب علمی می پردازند بکاهد.
وی معتقد است : افراد معدودی در حیطه تقلب های علمی فعالیت می کنند و این تعداد در مقابل بیش از ۳۰ هزار پژوهشگر کشور که قوانین را رعایت می کنند و به طور جدی به امر پژوهش می پردازند انگشت شمارند اما باید توجه داشت که اندک بودن این افراد از اهمیت کار غلطی که انجام می دهند، نمی کاهد.
پس از وی نیز دکتر بهرام عین اللهی – معاون آموزشی وزارت بهداشت – از استفاده از نرم افزار تقلب یاب برای مقالات علمی در وزارت بهداشت خبر داد و گفت: هر عضو هیئت علمی که در چاپ مقالات خود تقلب علمی کرده باشد به هیئت مرکزی رسیدگی به تخلفات اعضای هیئت علمی معرفی می شود. ما در وزارت بهداشت و در هیئت ممیزه مرکزی از نرم افزار تقلب یاب استفاده می کنیم و اگر مشخص شود یک عضو هیئت علمی در مقالات علمی تقلب کرده باشد به هیئت مرکزی رسیدگی به تخلفات اعضای هیئت علمی معرفی خواهد شد.
اما یک جامعه شناس معتقد است که متقلبان علمی مجرم هستند و نیاز است که مجلس شورای اسلامی برای برخورد با متقلبان علمی قانون تدوین کند.
امان الله قرائی مقدم با بیان اینکه تقلبهای علمی باعث از بین بردن وجهه علمی کشور می شود، گفت: قوانین موجود برای برخورد با متقلبان علمی قدیمی است و ضروری است مجلس و دولت در این زمینه اقدام کنند.
وی ضعیف شدن مقولات اخلاقی و تعهد و پایبندی علمی در جامعه و از سوی دیگر مدرک گزاری را از مصادیق گسترش این خطا دانست و تاکید کرد: حتی دیده شده که برخی افراد جلد رساله های دیگران را کنده اند و رساله را با جلدی جدید به نام خود ارائه کرده اند. قبح و بدی این امر از بین رفته است. بنابراین شرایط اجتماعی، مدرک گرایی، عدم تعهد اخلاقی و پایبند نبودن به اصول اخلاق علمی از عوامل این آسیب است.
وعده های مسئولان برای برخورد با تقلبهای علمی
ایجاد منشور اخلاقی برای پیشگیری از تقلبهای علمی، اخراج متقلبین علمی از دانشگاه، محرومیت متقلبان علمی از ارتقاء، صفحه فروشی در برخی مجلات علمی، خرده گیری یک دانشمند استرالیایی از تقلب دو ایرانی، کم حوصلگی اساتید، لزوم ایجاد سیستم اطلاعاتی از مستندات علمی و بیسوادی در تولید علم عامل تقلب علمی تنها گوشه ای عناوینی است که معاونین دانشگاهها، وزارتخانه ها، روسای دانشگاهها و اساتید برجسته در موضوع تقلب علمی به آن پرداختند.
در این میان فرهنگستان علوم پزشکی کشور نیز در واکنشی به این موضوع بهترین راهکار برای پیشگیری از انحرافات علمی از جمله دستبرد به آثار دیگران را در پیروی از اصول و ضوابط استاندارد بین المللی برشمرد و تاکید کرد: عضویت در کمیته بین المللی اخلاق نشر (COPE) و پیروی از اصول آن بسیار در این زمینه راهگشا است.
پس از طی دو ماه از موضوع اولیه گزارش نیچر درباره تقلب علمی یک استاد ایرانی، فرهاد دانشجو – رئیس دانشگاه تربیت مدرس در واکنش به طرح موضوع تقلب علمی استاد این دانشگاه، تاکید کرد: تقلب علمی وی اثبات نشده است. وی گفت: به احتمال زیاد مقاله این استاد کپی برداری نیست اما به خاطر اینکه از نظر انگلیسی ضعیف هستیم برخی اوقات از جملاتی استفاده می کنیم که در مقالات دیگر نیز آمده است اما به نظر می رسد که اگر موضوع تحقیق و کارهای انجام شده متفاوت با سایرین باشد، نمی توان آن را تقلب علمی دانست.
نظر کمیته مورد نظر دکتر دانشجو هیچ گاه مطرح نشد اما پرونده تقلب علمی این عضو هیئت علمی راه را برای مطرح کردن این موضوع باز کرد تا سرانجام محمد مهدی زاهدی وزیر علوم از تدوین آیین نامه ای برای برخورد با متقلبان علمی کشور خبر داد و گفت: دو معاونت وزارت علوم را مامور تدوین آیین نامه ای برای برخورد با متقلبان علمی و مجلاتی که در این زمینه بی توجه هستند کرده ام که نهایی و به دانشگاهها ابلاغ می شود.
اما این پایان کار نبود و دکتر کامران باقری لنکرانی همتای زاهدی در دولت از ابلاغ بخشنامه برخورد با تقلب علمی در دانشگاههای علوم پزشکی خبر داد. وی نیز تاکید کرد: موضوعی که از سوی محققان ایرانی رعایت نمی شود تکرار عبارات ادبی دیگران است و یکی از دلایل این کار این است که نویسندگان ایرانی آشنایی کاملی با عبارات انگلیسی مورد استفاده ندارند که در حال حاضر ما طرحی برای توانمندسازی نویسنده های مقالات علمی به طور جدی آغاز کرده ایم.
این در حالی بود که در بهمن ماه سال ۸۷ مجلس شورای اسلامی سوء استفاده از مالکیت معنوی یافته های پژوهشی را جرم محسوب کرد و با الحاق ۲ ماده به قانون مقررات انتظامی هیئت علمی دانشگاهها مصوب کردند که سوء استفاده از مالکیت معنوی یافته های پژوهشی نظری و عملی دیگران جرم محسوب می شود.
نمایندگان مجلس شورای اسلامی این مصوبه را با ۱۶۲ رای تصویب کردند و بر این اساس سوء استفاده از مالکیت معنوی یافته های پژوهشی نظری و عملی دیگران که قبلا نتایج آنها منتشر و با به ثبت رسیده است نیز جرم محسوب می شود.
پس از ابلاغ مصداق ۲ تخلف جدید در جرائم اعضای هیئت علمی دانشگاهها از سوی رئیس جمهور موضوع تقلب های علمی رنگ اجرایی و قانونی به خود گرفت و امید می رود به کمک راهکارهای قانونی و اجرایی این قوانین حیثیت علمی کشور بیش از پیش مورد حراست قرار گیرد.
